Тұңғыш АБЫЛОВ: «Сенімді абсолюттендіру деструктивті ағымдарға тән»

Бұл жайлы Оралға келген ақпараттық-түсіндіру тобы құрамында болған теолог, Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті, Дінтану кафедрасының аға оқытушысы Абылов Тұңғыш Талғатұлымен сұқбатта айтылды.

Тұңғыш Абылов – дін тарихын зерттеп жүрген теолог. Қазақстанда өмір сүрген дін ғұламаларының өмірі, Ислам дінінің таралу тарихын, еліміздің тарихындағы саяси, діни, мәдени байланыстар жайлы ізденіп, қазіргі мұсылман ойшылдары, дін мен демократия, зайырлы қоғам қатынасы жайлы зерттеу мақалалар жазып жүр.

-Тұңғыш Талғатұлы, сіз діндердің тарихын зерттеп жүргесін негізінен осы бағытта сұқбаттассақ. Бұрынғы дін қағидалары қазір өзгерді ме? Заманға сай діндерде өзгеріс бола ма? Дін өзгерсе мәнін жойып ала ма, әлде уақытқа сай икемделуі қалыпты нәрсе ме?

-Әлемдік діндер ішінде түрлі тенденцияларды байқаймыз. Мәселен, діндерде реформаторлық қозғалыстар пайда болған. Бұл дінді жаңартуға талпыныстан туған. Ислам әлемінде ХІХ ғасыр соңы мен ХХ ғасырдың басында, әсіресе Ресей империясы құрамында қалған мұсылман, түркі халықтары ішінде жәдидизм қозғалысы пайда болады. Қадимшілер ескі дәстүрлі оқу мен түсінікті өзгеріске ұшыратпай дәл солай жалғастырамыз деді. Жәдидшілер Исламды модернизациялау жолында қозғалыс жасап, Батыстың ілім-ғылымын, математика мен физика сияқты фәндерді медресе оқуына енгізейік деп, діни пәндерге қоса дүниелік пәндерді оқыту ісін насихаттады. Бұл сол кездегі жалпы мұсылман елдерінің жағдайына байланысты еді. Себебі Араб түбегіндегі, Африка құрлығындағы мұсылман елдері Батыс империалистерінің, Орта Азия Ресейдің отарына айналған болатын. Шығу жолын іздеушілердің бұл талпынысын реформа дейтіндер де бар. Сонымен қатар, тәждид – жаңару, жаңғыру деп те атайды. Христиан дінінде де мұндай көрініс бар. Тек ертерек, ХҮ ғасырда католик шіркеуінің гегемониясына қарсы протестантизм бағыты пайда болды. Ол шіркеулер отбасынан бастап мемлекеттік құрылымға дейін барлығын бақылап отырды. Шіркеу өкілдері «күнәні кешіртетін грамоталар» – индульгенция сатып, таратты. Құдай мен адам арасында дәнекер өкілдер болмау керек дегенді ұстанатын бұларға қарсы қозғалыс – протестантық бағыт Еуропада, Америкада дами бастады. Буддизм, индуизмде де өзгерісті қалаған реформациялық бағыттағы ағымдар шықты. Индуизмде көпқұдайшылық, яғни политеизм бар. Үндістанда тек индустар емес, мұсылмандар мен буддистер де көп. Солармен интеграцияны қалайтын, «Қалай сыйынсақ та бәрімізді бір Құдайға алып барады» деген түсінікті алға тартатын қозғалыстар болды. Индуизмнен шықса да Исламға жақын бағыттар бар. Демек, дін деген бір орында қалмайды. Кейбір тұлғалар ғасырлар бұрынғы кей түсініктерді өзгертіп, қатып қалған қағида, догма болмаса, оны заманға бейімдеп отырады. Өзгеріске ұшыраса да түбегейлі өзгеруі мүмкін емес. Негізгі ұстындары, доктриналары өзгермейді. Ол өзгерсе, басқа дінге айналар еді. Бірақ заман ішінде пайда болған дәстүрлер өзгерген. Исламда талқыланбайтын қағидалар бар. Сондай-ақ хадистерінде әр 100 жыл сайын дінді жаңартатын адам келетіні айтылған. Кейбір түсініктерге заманға сай пәтуалар беріліп отырған. Алайда олар діннің негізге қағидаларына қарсы шықпайды.

-Ислам діні қандай өзгеріске ұшырады?

-Діни ағымдар саяси ұстанымдарға қарай бөлінген. Исламда сунниттік және шииттік бағыт бар. Бұлар халифалық мәселеде бөлінді. Алғашқысы үммет өзі таңдаған адамды басшы етуі керек деген пікірде болса, кейінгісі Пайғамбар өзінен кейін тағайындап кеткен Хазірет Әли ұрпақтары басқаруын дұрыс деп сенеді. Мұсылман елдері тарихын қарайтын болсақ, басқарудың белгілі бір саяси формасы жоқ. Ол республика да, патшалық та болуы мүмкін. Негізгі принциптері шариғатпен басқаруға байланысты. Шиизм ішінде басым тарағаны имамия деген бағыт. Мысалы, діни лидер басқаратын Ирандағы ресми бағыт. Оларда 12 имам бар. Он екіншісін «ғайып» деп, өлген жоқ, ақыреттің аяғында шығады дейді. Ирандағы 1979 жылғы революциядан кейін молдалар билікке келді. Олар фақиқ билігі, яғни дін адамының билігін енгізді. Он екінші имам шыққанға дейін соның өкілі ретінде ел басқарады. Шиизм тарихында бұған дейін ондай түсінік болмаған.

-Шариғатпен басқарылатын елдерде шариғат пен сол елдің заңдарының қайсысы бірінші тұрады?

-Шариғатты айтқанда алдымен Ислам құқығының қайнары – бірінші, Құран, одан кейін Пайғамбар сүннеті, хадистер, содан кейін сахабалардың сөздері, көзқарастары басшылыққа алынады. Иджма – бүкіл ғалымдардың бірауыздан келіскен көзқарастарына сүйенеді. Оларда болмаса фақиқ үкім береді, оны қияс дейді. Яғни, бұрын кездеспеген жаңа жағдайға Құрандағы ұқсас үкімге салыстыра отырып үкім беріледі. Осы негіздерге сүйеніп басқарылатын мемлекеттерді шариғатпен басқарылады дейміз. Ал мұсылман елдері ішінде зайырлы басқару формаларына өткендері бар. Конституцияларында «заңымыздың ішінде Құран тұр» делінеді, бәрібір азаматтық заң қолданылады. Қазір тек шариғат заңымен басқарылатын мемлекет жоқ.

-Дін тарихын зерттеген маман ретінде айтыңызшы: мұсылмандар бірігуден гөрі бөлінуге бағыт алған жоқ па? Бүгінде ағымдардың санынан шатастық…

-Адам табиғатына түрлі пікірде болуы сай. Ақпаратты әркім түрлі қабылдайды және оған әлеуметтік, экономикалық, саяси сияқты түрлі факторлар әсер етеді. Сөйтіп ағымдар пайда болады. Яхудейлер 71-ге, христиандар 72-ге, мұсылмандар 73-ке бөлінетіні жайлы хадистер бар. Тарихтан түрлі ағымдар өзінің жолын дұрыс санағанын көреміз. Мұсылманның басым көпшілігі сунниттік сенімде, одан кейін шииттік және ибадия ағымы бар. Бөлініс бұған дейін де болған және бола да беретін сияқты. Жалпы Ислам діні бөлінуге қарсы. Тіпті «көпшілік қай сенімде болса, сол сенімді ұстан» деген мағынада Пайғамбардың хадистері бар. Себебі «мұсылмандардың көпшілігі адаспайды» деген де хадис бар, көпшілік ұстанған жолды ұстан дейтіні де содан. Мұнда ахли сунна, яғни сунниттік бағытқа ишара бар секілді. Негізі ақидада бөлінуге болмайды, ал фиқһ, яғни құқықтық мәселелер, адамдардың ғибадаттарына, қарым-қатынасқа (муамалат) қатысты түрлі пікірлердің болуына рұқсат етілген. Исламда Ханафи, Мәлики, Шафиғи және Ханбали деген төрт мәзхаб, олардың ішінде түрлі көзқарастар бар. Төрт мәзхаб та Құран аяттарына, Пайғамбар хадистеріне жүгінеді.

Әбу Ханифа мәзхабы Түркиядан бастап Орта Азия халықтары, Үндістан, Пәкістан, Ауғанстан, Ирак пен Сирияның белгілі бір бөлігіне таралған. Шафиғи мәзхабын Араб елдерінің көпшілігі, Ирак пен Сирия, яғни Шам елдері, Мысыр, оңтүстік-шығыс Азия елдері – Малаизия, Индонезия мұсылмандары ұстанады. Мәлики мәзхабында көбінесе мағриб елдері – солтүстік Африкадағы Марокко, Алжир, Тунис, Мавритания, Мали, Нигер халықтары. Ал Ханбали мәзхабы Араб түбегі мен Парсы шығанағындағы Сауд Арабиясы, Біріккен Араб Әмірліктері, Катар, Бахрейн, Кувейт сияқты елдер ұстанады.

Мемлекеттер сол аймақта таралған мәзхабты ұстануға шақырады. Діни тұтастық – аса маңызды. Көп елде мәзхабқа қатысты келіспеушілік жоқ. Халықтың дәстүрлі дініне айналған. Ал біздегі проблема діндегі сабақтастықтың үзіліп қалуынан туындап отыр. Ресей отаршылдығы, одан кейінгі атеизм саясаты, дін ғұламаларының қуғындалуы, дәстүрлі діни мұрамыздың жойылуы осыған алып келді. Оның орнын толтыруға түрлі діни ағым кіріп кетті. Адамдар дәстүрлі бағытынан ажырап қалды. Ақидада Мәтруди сенім мектебі, фиқһта Ханафи мәзхабы деп дәстүрлі мұрамыз енді қалпына келуде. Халық Мүфтият белгілеген бағытты ұстанса, бұрынғы мұрамызды жаңғыртып, үзілген сабақтастық жалғанады.

–Бір Исламның ішінде ағым-ағымға бөлініп, дұшпан санауға дейін жеткен қарым-қатынастың себебі неде? Неге «Бәріміз бір мұсылманбыз» деген ұғым жоқ? Дін тарихында мұның қайдан шыққаны көрініс тапқан ба?

-Бұл сенімді абсолюттендіруден туындайды. «Өзімнің сенімім ғана дұрыс, қалғандары адасып жүр, олар тозаққа кіреді» деген түсініктен.

-Бұл – радикализм ғой?

-Иә. Бастапқыда адамды адасумен, кейін тікелей күпірлікпен айыптайды. Мұсылман санамайды. Осының нәтижесінде дұшпандық пайда болады.

-Неге мұндай адамдарды басқаның сенімі алаңдатады?

-Бұл – ағымдар арасындағы бәсекелестік. Яғни, өзінің сенімін дұрыс деп тапқан адам оны басқаларға жеткізгісі, өзіне сендіргісі келеді. Ағымдар, түрлі түсініктер болатыны анық. Бірақ ешқайсысы да Құдайдан «сенің сенімің дұрыс» деген кепіл алған жоқ қой? Осыны ескеретін болса, басқаларға түсіністікпен қарар ма еді?! Сенімді абсолюттендіру көбінесе деструктивті ағымдарға тән ерекшелік. «Имамдар, ата-бабамыз адасқан» дейтін, тарихқа қарсы шығатын солар.

-Жат ағым өкілдері елдегі діни оқуларға қабылданбайды. Шетелден оқып келсе, діни орындарға жұмысқа алынбайды. Бұл біріктіру орнына бөлуге бағытталып кетпей ме? Оңалту жұмыстары қалай жүргізіледі?

-Мәзхабын, сенімін өзгерту бір сәтте жасалатын оңай шаруа емес. Уақыт қажет. Бірақ үнемі жұмыс жасалса нәтижесін береді. Діни ахуалдың тұрақталып келе жатқаны соның көрінісі. Сирияға кеткендер, террористік акт жасағандар, соған қатысы болғасын сотталғандармен жеке жұмыс жүргізіледі. Қателігін бетіне баса бермей, адами қатынас жасалу маңызды. Жүректері жібісе оңалады. Жалпы жамағаттан мейірім сезінсе, басқа ағымдарға кетпес еді.

-Зайырлы қоғамда көпшілік орындарда діни атрибуттармен ерекшелену, араб елдерінің киімдерін киіп жүру ненің белгісі?

-Басқа адамдардан ерекшеленіп, өзінің жоғары екенін көрсетіп немесе тағы бірдеңені дәлелдегісі келеді. «Мен бармын» деген тұспал. Бірақ ол киіммен емес, білімімен, қоғамға пайдасымен жасалуы керек. Бұл радикализмнің бір сипаты. Радикал топтарға ортасында мойындалмаған, қоғамда орнын таппаған адамдар мүше болады. Солар ағымдардан статус табады. Оларға рөл беріледі. «Өзімді таптым» деп ойлайды.

-Араб киімін киген қазақтардың топтана бастауы нені білдіреді? Басқа елдің адамдары сияқты болып қоғамнан бөлінбеуі үшін не істеу керек? Теолог ретінде олардың ары қарайғы әрекетіне қандай баға берер едіңіз?

– Ондай топтанған адамдар құзырлы органдардың бақылауына ілігеді. Исламда діни ережеге сай келетін киім бар, ал арнайы діни киім жоқ. Әурет жері жабылса болды. Ол костюммен жабыла ма, ұлттық киіммен жабыла ма, шарты, стилі жоқ. Осыны білмейді. Пәкістандықтардың, ауғандықтардың киімін «сүннет киім» деп түсінеді. Олардың бұрыннан келе жатқан ұлттық киімі мен діннің байланысы жоқ екенін ұғынбайды. Олай киінуі ерекше діндарлығын көрсетпейді, жай ғана басқа халықтың ұлттық киімін киіп жүргенін білуі тиіс. Сәлденің өзі арабтарда Ислам келгенше болған. Басынан күн өтпеу үшін ораған. Пайғамбар кигеннен кейін мұсылман әлеміне таралған. Бірақ сәлде тағыну міндеттелген жоқ.  

-«Талибан» діни ме, әлде саяси ұйым ба? Олардың сыртқа, біздің елдегі діни ахуалға әсері бар ма?

-Мождахедтер Ауғанстаннан Кеңес әскерін шығару үшін Батыс елдерінің қаржыландыруымен пайда болған әскери топ болса, талибан Молла Омар деген адамның медресе шәкірттерін жинап құрған әскери ұйымы. «Талиб» сөзінің мағынасы – шәкірт, студент. 90-жылдардан бастап Ауғанстандағы билікке талпыныс жасап келді. 2001 жылғы АҚШ-тағы терактілерге халықаралық террористік ұйым Әл-Каида мен басшысы Усама бен Ладен айыпталса, талибан оны беруден бас тартты. АҚШ әскерилері Ауғанстанға басып кіріп, тәліптер Пәкістанмен шекараға шоғырланды. Олар Ауғанстан қалаларынан айырылып қалғанымен Вазиристанда билігін сақтады. АҚШ 2021 жылы Ауғанстан жерін тастап шыққан бойда тәліптер билікке келді. Ауған халқы оларды қолдайды, ал АҚШ әскерін басқыншы көрді. Талибан ұйымы Ауғанстанмен шектеледі, сол елде Ислам билігін құруды мақсат етеді. Ислам мемлекетін құру идеясын басқа елдерге экспорттаған жоқ, ары қарай өздерін қалай ұстарын уақыт көрсетеді. Ауғанстан Ислам әмірлігі деп атаған үкіметін әлі әлем елдері мойындай қойған жоқ. Діни-саяси қозғалыс дейтін себебіміз – діни негіздерді басшылыққа алғанымен мақсаттары саяси. Діни ұстанымдарына келсек, Ханафи мәзхабын ұстанғанымен қатал дәстүршілдік, өзгеріске қарсы түрі. Сол аймақтағы Деобанд мектебі қадимшілік сияқты діни түсінік. Олар ешқандай діни өзгерісті қабылдамайды. Уақытқа сай жаңа шарттарға бейімделген пәтуаларға қарсы. Орта ғасырларда қандай үкімдер берілді соны орындайды. Мысалы, теледидарға, радиоға, әйелдердің жұмыс істеуіне қарсы. Олар террористік актілерді «Ауғанстанды азат ету үшін жасадық» дейді, алайда әлем елдері оларды тыйым салынған экстремистік құрылымдар қатарына қосты. Талибан идеясын елімізде таратқысы келгендер туралы дерек кездеспеді, олар Ауғанстан территориясымен шектеледі.

– Басқа конфессияларда деструктивті ағымдар бар ма? Христандық бағытта радикалдану байқала ма?

-Христиан конфессиясында ұлттық жағынан бөлінулер бар. Ұлыбританияда ирландиялықтар – католиктер, ағылшындар, Англикан шіркеуі – протестанттар. Екеуінің арасында діннен бұрын ұлттық мәселе бар. Террористік деп танылған ИРА деген ұйымдары бар. Кейін Ағылшын үкіметімен келісімге келді, қазір белсенді емес.

Біздің елде тыйым салынған ұйымдар тізімінде «АУМ Синрикё» деген буддизм мен индуизм арасындағы синкреттік ұйым бар. Мүшелерінің бірі Жапонияда терракт жасап, көп адам қаза тапты. Олар «ақырзаман келе жатыр, біздің ұстанымдағылар ғана аман қалады» деген идеяны насихаттайды. Біздің ел территориясында өкілдері әрекет етпейді. Мүшелері ұлттық, патриотизм ұғымын қате санап, әскерге бармайтын, мемлекеттік қызмет жасамайтын «Иегово куәгерлері» көрші Ресейде тыйым салынған ұйым. Біздің ел зайырлы, құқықтық, дін бостандығы бар мемлекет болғасын оларға еркіндік берілген.

-Ресейде пайда болған «Анастасия» ағымын ұстанушылар бізде де бар. Олар діни ұйым ретінде тіркелуі тиіс пе?

-Олар діни ұйым ретінде тіркелмеген. Біздегі тәңіршілдердің Ресейдегі баламасы. Неопаганистік ағымдардың бірі. Табиғат күштеріне табыну, табиғатпен үйлесімде өмір сүру идеясын насихаттайды. Ресейде «анастасияшылдардан» басқа «Родноверы» сияқты ағымдар да бар. Православ шіркеуіне реакция ретінде пайда болған діни культтер. «Орыс ұлтын Православия құртты. Дәстүрден айырды, ілімімізді жойды» дейтін олар панславизмді насихаттайды. Шығыс славиян халықтарының православ діні келгенге дейінгі сенімін қайта жаңғыртумен айналысады. Риторикалары біздің ел мен Қырғызстандағы тәңіршілдікпен үйлеседі. Тәжікстанда Исламға дейінгі сенім зороастризмді насихаттаушылар болды. Егер анастасияшылдардың діни сипаты болса, анықталып, статус берілуі тиіс. Ал діни сипаты бола тұра заңды түрде тіркелмесе, елдегі әрекеттері заңсыз болып саналады, мемлекеттік органдар айналысуы тиіс.

-Сұқбатыңызға көп рақмет!  

Нұрлыбек НҰРЛАНҰЛЫ,

«Дүрбі»